Afrika nəhəngi Nigeriya özünün görkəmli Siyasi Millətçiləri ilə öyünə bilər. Onlara bəzən “Freedomites” deyirlər. Məktəblərdəki uşaqlarımızın əksəriyyətinin qəhrəmanlıqları daim xatırlanır. Lakin onların pis əməlləri çox vaxt diqqətdən kənarda qalır. Əslində, bu məqalə İngilislərin Üçlü siyasət vasitəsilə hamısının Etnik Sindromlu olduğunu iddia edəcək. Təəssüf ki, Nigeriya indi bu etnik mənsubiyyət sindromunun nəticələrini və onun siyasi millətçilərinə təsirini yaşayır. Bununla belə, getdiyimiz nöqtəyə daha çox dəstək və aydınlıq gətirmək üçün Etnik Sindrom anlayışının qısa təhlilini vermək çox vacibdir.
Etnik mənsubiyyət sindromu, metaforik olaraq hərəkətləri və mühakimələri müəyyən bir qrupa mənsub olmaq hissindən təsirlənənlərə diaqnoz qoyulan bir xəstəliyə aiddir. Bu cür insanlar tez-tez öz qruplarını və ya qəbilələrini avtoritet kimi qəbul edir və həmçinin onların qrupunun digərləri arasında ən yaxşısı olduğunu iddia edirlər. Onların hərəkətləri və mühakimələri çox vaxt bu hissdən təsirlənir. Beləliklə, bu mənada onlarda etnik mənsubiyyət sindromu olduğunu deyə bilərik. Bu fonu nəzərə alaraq, bu məqalənin əsas istiqamətini araşdırmaq məqsədəuyğundur.
Etnik mənsubiyyət (və ya tayfaçılıq) ilk dəfə İkinci Dünya Müharibəsi zamanı baş qaldırdı. Bu müharibə Nigeriyadakı Müstəmləkə Ustalarının liderlik effektivliyini azaldıb, bu da öz növbəsində böyük aclıq, bərabərsizlik, etibarsızlıq və s. dövrə gətirib çıxardı. Bunun nəticəsində üzvlərinin ehtiyaclarını ödəmək üçün bir neçə qrup yaradıldı. Belə qruplara daxildir; Egba Cəmiyyəti (1918), İjebu Gənc Kişilər Birliyi (1923), Yoruba Birliyi (1924), İbibio Dövlət Birliyi və s. İqtisadiyyatın zəif olması, təhlükəsizliyin aşağı olması, işsizlik və s. nəticəsində bu etnik qruplar sosial-iqtisadi rəqabətdə bir-biri ilə rəqabət aparmağa başladılar. Hər bir etnik qrup öz üzvlərinin ehtiyaclarını təmin etmək üçün digər etnik qruplarla mübarizə aparacaq. Məhz bu nöqtədə etnik mənsubiyyət tam miqyaslı bir üsyana çevrildi.
Bundan əlavə, Nigeriyanın siyasi millətçiləri (Ikoli, Awolowo, Akinsanya və Nnamdi Azikwe) arasında etnik ixtilafın səbəb olduğu Nigeriya Gənclər Hərəkatında (NYM) parçalanma da ölkədə etnik mənsubiyyət məsələsinə kömək etdi. Qəzəb içində Nnamdi Azikwe iqbo tərəfdarlarını qrupdan çıxardı və Obafemi Awolowo da bunu etdi. Bu məqamda tam əminliklə demək olar ki, Nigeriya Gənclik Hərəkatında təhsilli elitanın etnik mənsubiyyət sindromu var idi və bununla da hərəkatın dağılmasına səbəb oldu.
Nəticə etibarı ilə Britaniyanın 1943-cü il Riçards konstitusiyası vasitəsilə üçtərəfli siyasət tətbiq etməsi ölkədə etnik mənsubiyyət məsələsini daha da kəskinləşdirdi. Richards konstitusiyası ilə Nigeriya üç nəhəng bölgəyə bölündü; Nigeriyanın üç böyük qəbiləsini təmsil edən şimal bölgəsi, qərb bölgəsi və şərq bölgəsi; müvafiq olaraq Hausa, Yoruba və İqbo. Eyni şəkildə, o vaxta qədər formalaşmış çoxsaylı etnik qruplar da birləşərək Londonda Egbe Omo Oduduwa cəmiyyətini (1945), İbo əyalət İttifaqını (1944) və Jamiya Mutanen Arewa-nı yaratdılar. Hər biri Nigeriyadakı üç nəhəng qəbiləni təmsil edir. “Bir ölkə kimi birləşməli olan pis vəziyyət” (Jide Olanrewaju). Buna baxmayaraq, Britaniyanın üç bölgü siyasəti ilə daha da gücləndirilmiş bir etnik sindroma yoluxaraq, bu etnik sindromun Nigeriyanın siyasi millətçilərinə təsiri tezliklə üzə çıxdı.
Digər Afrika ölkələri siyasi müstəqillik uğrunda mübarizəyə başladıqları üçün Nigeriya təhsilli elitalarının (Awolowo, Azikwe və s.) siyasi müstəqillik uğrunda mübarizəyə başlaması təəccüblü deyildi. Bu, 1943-cü il Riçards konstitusiyası kommunal birliklərin siyasiləşdirilməsini qanuniləşdirəndə daha da kömək etdi. Beləliklə, Egbe Omo Oduduwa cəmiyyəti 1951-ci ildə Awolowonun başçılıq etdiyi Nigeriyanın Fəaliyyət Qrupuna (AG), İqbo Dövlət Birliyi 1944-cü ildə Azikwenin başçılıq etdiyi Nigeriya və Kamerunun (NCNC) Milli Şurasına və Jamiya Mutanen Arewa oldu. 1951-ci ildə Əhmədu Bellonun başçılıq etdiyi Şimali Xalq Konqresi (ŞXK).
Nəhayət, 1960-cı ildə Nigeriya müstəqil bir Millət oldu və ilk Respublika başladı. Təəssüflər olsun ki, müstəqillikdən əvvəl baş verən tayfa hadisələri silsiləsi birinci respublikada həddindən artıq korrupsiyaya, qohumbazlığa və dövlət vəsaitlərinin düzgün idarə edilməməsinə gətirib çıxardı. “Şimal hakimiyyətdə qaldıqlarından əmin olmaq istəyirdi, Cənub isə gücün dadına baxdığından əmin olmaq istəyirdi” (Jide Olanrewaju). Bu nöqtədə Nigeriya siyasi millətçilərinin məruz qaldığı etnik mənsubiyyət sindromunun təsiri aktuallaşmağa başladı. Onların hərəkətləri və mühakimələri qaranlıq idi. Tamahkarlığı, korrupsiyanı və qohumbazlığı özlərinə fəzilət kimi qəbul etdilər. Aydındır ki, onların hamısı etnik mənsubiyyət sindromunun təsiri altında idi. Əslində, Nigeriya ilk Respublika dövründə tamamilə dağılmışdı. Öz növbəsində, bu qarışıq atmosfer ordunu hakimiyyətə gətirdi və ilk Nigeriya çevrilişinə birbaşa cavabdeh oldu. Bu nöqtədə Nigeriya hələ də geri qaytarıla bilərdi. Lakin general Muritala Ramat Məhəmməd, generallar İronsi və Qovonla olduğu kimi lazımi prosesi nəzərə almadan hakimiyyəti ələ keçirəndə bu ümid puç oldu. Əslində, ABŞ-ın 18 avqust 1975-ci il tarixli məxfi memorandumu, Muritalanın hərəkətinin digər çevrilişlərə və qeyri-qanuni ələ keçirmələrə səbəb olacağını iddia edirdi. Təəssüf ki, ABŞ-ın məxfi məlumatı düzgün idi. Beləliklə, Nigeriyanın süqutu başladı.
Siyasi millətçilər birinci Cümhuriyyətə ciddi zərbə vurdular. Etnik mənsubiyyət sindromunun təsiri altında olduqlarından, birinci respublikanın siyasi faciəsində bilavasitə məsuliyyət daşıyırlar. Nigeriyaya siyasi müstəqillik vermələrinə baxmayaraq, birinci respublikada özlərinin korrupsiya əməllərinə görə bu müstəqilliyə xəyanət etdilər. Çox təəssüf ki, biz hətta bu insanların üzlərini Nigeriya Naira valyutasında görürük. Məsələn, Beş Naira əskinasında korrupsiya siyasətlərinə, vəsaitlərin yanlış idarə olunmasına və 1964-cü il saxta federal seçkilərinə görə məsuliyyət daşıyan Tafava Balevanın üzü var. İyirmi naira əskinasında həmçinin Muritala Məhəmmədin üzü var. Nigeriyada sonrakı çevrilişlər və qeyri-qanuni əks çevrilişlər. Beləliklə, Nigeriya bir neçə onillik hərbi diktaturaya qərq oldu. Yüz naira əskinasda həmçinin hakimiyyətə susamış və hətta General Qovonun rejimində maliyyə naziri olmuş Obafemi Awolowonun siması var. Nigeriyada demokratik prinsipləri irəli sürən biri tamamilə qeyri-demokratik rejimdə necə maliyyə naziri ola bilərdi? Bu, onun nə qədər hakimiyyətdə olmaq istədiyini göstərir. Bundan əlavə, iki yüz naira əskinasında birinci respublikada orta qurşaq bölgəsinin zalımına çevrilmiş Sokotolu Sarduana ser Əhmədu Bellonun üzü var. Nəhayət, Beş yüz naira əskinasında 1964-cü il saxta seçkinin nəticəsini qəbul edib təsdiqləmək qərarı ilk respublikanın siyasi faciəsinə töhfə verən Nnamdi Azikvenin üzü var.
Demək istədiyim odur ki, bu savadlı elita müəyyən müsbət nailiyyətlər əldə etsə də, pis əməlləri onların yaxşı əməllərindən üstündür. Nigeriya Gənclik Hərəkatının dağılmasına görə məsuliyyət daşıyan eyni adamların Birinci Respublikanın dağılmasına da cavabdeh olması olduqca ironikdir. Bu, həmin millətçilərin nə dərəcədə etnik sindromdan əziyyət çəkdiyini göstərir. Onların hərəkətləri və mühakimələri etnik mənsubiyyətdən təsirlənmişdi. Beləliklə, onların hamısında etnik mənsubiyyət sindromu olduğunu deyə bilərik. “Hamımızın təriflədiyi eyni insanlar, bu gün Nigeriyanın dərdlərinə cavabdeh olan insanlardır” (Elemoro Babatunde Bəşir). Nigeriyadakı ilk respublika onun demokratiyanın başlanğıcını qoyan təhsilli elitalarının onların təsvir etdikləri kimi olmadığının aydın göstəricisi idi. Onların hamısında etnik mənsubiyyət sindromu var idi. Mayorlar Kaduna Nzeogwu, Emmanuel Ifeajuna və Adewale Ademoyega’nın inqilabi çevrilişinin müvəffəqiyyətli olmasalar da həyata keçirilməsinin səbəbi bu idi.
Ümumiyyətlə, Nigeriyada korrupsiyanın kök səbəbi etnik mənsubiyyətdir. Etnik mənsubiyyət sindromunun təsiri altında olan Nigeriyanın siyasi millətçisi bu günə qədər Nigeriyanı qazmağa davam edən korrupsiya əməllərinə görə məsuliyyət daşıyırdı. Beləliklə, siyasi inkişafa nail olmaq və korrupsiyanı azaltmaq lazımdırsa, Nigeriya siyasətçiləri etnik mənsubiyyət sindromunun qurbanı olmamağa yönəldilməlidir.